30.11.2024
Yiğit Günsoy, Gaetano Donizetti’nin Bizans İmparatorluğu’nun en parlak döneminde, Jüstinyen devrinde geçen Belisario operasını Andante okuyucuları için kaleme aldı.
Donizetti’nin 52. operası olan Belisario, 1835-1836 sezonu için Venedik’deki La Fenice Operası için sipariş edilmiştir. Ortaya çıkan eser Donizetti’nin yaratıcı gücünün doruğunda olduğu bir döneme rastlar. 26 Eylül 1835 yılında bir baş yapıt olan ve çağdaşlarının bile kendisiyle özdeşleştirdiği Lucia di Lammermoor operası, Napoli’deki San Carlo Tiyatrosu’nda oynanmıştı. İşte bu yıllarda herkes Donizetti’den yepyeni bir şey bekliyordu. Donizetti’nin ilk defa, Vezüv’ün gölgesinden, Floransa’daki Biblioteca Palatina’nın müdürü olan arkadaşı Innocenzo Giampieri’ye yazdığı bir mektupta Bizans projesinden bahsettiğini görüyoruz. “Torino’ya ve karnaval için Venedik’e gidiyorum. Torino’da, Gli Illinesi; Venedik’de, Belisario”. Venedik, Donizetti’ye her zaman başarı getirmiş bir mekândır. Donizetti burada, Belisario’dan 18 yıl önce bestelediği iki perdelik operası Enrico di Borgogna (Teatro San Luca, 14 Kasım 1818) ile debüsünü yapmıştı. Bir ay sonra, 15 Aralık’da, San Luca’daki aynı topluluk, tek perdelik Una Follia di Carnevale’yi alkışlamıştı. Simone Mayr’in öğrencisi, Venedik’de başka bir başarıyı 2 Aralık 1819’da Teatro San Samule’de, Il Falegname di Livonia, o Pietro il Grande, zar delle Russie ile yakalamıştı.
Takip eden yıllarda, Donizetti sadece ümit vadeden bir besteciden daha öteye gitmiş, İtalyan melodramının kusursuz bir gerçek sanatçısına dönüşmüştür. Donizetti için Venedik’e, Rossini’nin en büyük başarılarını elde ettiği bu şehre dönmek, adeta Rossini’nin adımlarını takip etmek gibiydi. Rossini, Paris’de emekliliğinin tadını çıkarırken, Bellini ise çok genç yaşta ölmüşken, Donizetti, tartışmasız bir numaralı besteci konumundaydı. Giampieri’ye, Belisario hakkında bir mektup yazdığı zaman, besteci sadece operanın başlığını biliyordu, librettoya hiç başlanmamıştı. Konu La Fenice’nin müdürü Natale Fabbrici ile beraberce seçilmişti. Fabbrici 25 Temmuz 1835 yılında Donizetti’ye 7000 Frank ödemeyi teklif etmiş daha sonra bunu 8000 Franka yükseltmişti. 20 Ekim günü bestecinin müdüre şöyle yazdığını görüyoruz:
“Son derece itaatkârım ve Belisario’yu tam istediğiniz gibi besteleyeceğim. Hem sizin iyiliğiniz hem de kendi iyiliğim için kostümler başka temsillerde kullanılmasın. Caroline Unger, Antonietta Vial, Salvatori ve de tenor (yakın zamanda kim olduğunu öğreneceğimi umuyorum) ana karakterler olacak. Fakat mükemmel bir ikinci bas, iki küçük rol ve ikinci bir kadına ihtiyacımız var. Gerisi talihe kalmış. Her zaman emrinizdeyim. - Gaetano Donizetti”
Belisarius, San Vitale Bazilikası, Ravenna, İtalya
Şarkıcıları tanıma ve onların her birinin vokal kapasitesine göre beste yapma endişesi bu mektupta açıkça anlaşılabilir. Müdürün, Beltrame adlı Venedikli bir librettist önerisine karşı besteci, bu şartlar altında müzikal profil altında her bir karakterin doğasını tam olarak ortaya çıkartamayacağını söyledi. Donizetti, 24 Ekim’de “Şairin besteciden böylesine uzak olması, birbirlerinin tarzlarını hiç bilmemeleri bence mantıksız” diye yazmıştır. Ayrıca librettistin, konuyu bile bir araya getirmeden önce sanatçıların karakterlerini bilmesi gerektiğini savunmuştur.
Salvatore Cammarano (1801-1852)
Maria Malibran ©️François Bouchot, 1830’ler
“Sanatçıların söylenmese daha iyi olacak türden kusurları var. Cammarano’ya bunlardan çoktan bahsettim bile. Signor Beltrame’ye bunları ancak Venedik’e gittiğim zaman söyleyebilirim fakat o zaman da kitaptaki karakterleri değiştirmek için çok geç olur. Şarkıcıların bir rol için bazı tercihleri var fakat diğerleri hakkında hiçbir fikirleri yok. Bunun iyi anlaşılması lazım. Eğer anlaşılmazsa tüm yapı çöker!”
Caroline Unger (1803-1877)
Tüm bu sebeplerden dolayı Donizetti, Belisario’nun librettisti olarak, Lucia di Lammermoor’da başarılı bir iş birliği kurduğu Salvatore Cammarano’yu seçti. Cammarano, romantik öğelerle dolu güçlü bir libretto yarattı. Olayı romantik başlıklarla üç bölüme ayırdı. (Yıllar sonra aynı şeyi Verdi’nin Il Trovatore operası için de yapacaktı.) Zafer, Sürgün, Ölüm.
Ekim ayının sonlarına doğru Cammarano, librettoyu besteciye sundu fakat besteci müziği bestelemekte tereddüt ediyordu. Zira Alamiro rolünü oynayacak tenor hâlâ belli olmamıştı. (Bu rolü oynayan ilk tenor Ignazio Pasini olacaktı) 12 Kasım’da arkadaşı Ferretti’ye: “Belisario’yu Venedik için besteliyorum tam bir kör gibi gidiyorum çünki hâlâ tenorun kim olacağı belli değil.” diye yazmıştır. Donizetti, 3 Aralık’da bir ay kalacağı Milano’ya gitti. Teatro Alla Scala’da 30 Aralık’da oynanacak olan Maria Stuarda operası için bir senfoni ve bazı yeni bölümler besteledi. Baş rol Maria Malibran tarafından oynanacaktı. Temsilin başarısız olması, iki ay içinde hem annesini hem babasını hem de yeni doğan ikinci oğlunu kaybeden besteciyi daha da üzdü. Ayrıca o yıllarda kuzey İtalya bir kolera salgınına tutulmuştu. Donizetti’nin Venedik’e gelişi hiç de mutlu bir geliş değildi. Neyse ki Venedik’e salgın ulaşmamıştı, böylece besteci yeni yaratısını sakin bir şekilde bekleyebilecekti. Tek korkusu Antonietta Vial’in sesinin orta rejisterde zorlanıyor olmasıydı. 4 Şubat 1836 tarihinde Belisario, La Fenice’de açılışını yaptı. Aynı gece ayrıca, koreograf Cortesi’nin Gismonda adlı tarihi dansı da oynandı. Başarı tüm beklentilerin de üzerindeydi. Donizetti 5 Şubat tarihinde Ricordi’ye yazdığı mektubunda şöyle diyor:
“İşte Belisario’nun çıkış haberleri. Kendi yaratım hakkında ne kadar gerçekçi ve seçimsellikten uzak olabileceksem o kadar uzak olmaya çalışacağım. Senfoni şöyle böyle; Vial’in cavatini alkış; Unger’in cavatini öyle yüksek çığlıklar ki cavatini ikinci defa başlatmakta zorlandık. Pasini ve Salvatori düeti ikisi için de alkış; koro, şöyle böyle; final, alkış, herkes solo alkışa çağırıldı.
İkinci perde: Pasini aryası, üç defa sahneye çağırıldı; Vial ve Salvatori düeti birçok Bravi fakat finalde (onların dediğine göre!) durum öyle ilginçti ki hepsi ağlıyordu.Terzetto alkışlandı. Son sahnede Unger çok yoğun alkış aldı, hem tek başına, hem diğerleriyle hem de benimle bir çok defa selama çağırıldık. Bazı terslikler oldu ama sende ilk gecelerin nasıl olduğunu bilirsin. Daima daha iyi olacak.”
Gianandrea Gavazzeni (1909-1996), Radiocorriere
18 Şubat’da, dönüş yolundayken Livorno’da mola verdiği bir sırada besteci arkadaşı Innocenzo Giampieri’ye, Belisario’nun mutlu sonucunu şöyle müjdeliyor. “Belisario, Venedik’de çok mutlu bir sonuç elde etti. Hangi bölümlerin daha çok beğenildiğini bilemiyorum (alçakgönüllülüğümü bağışla) üçüncü geceden sonra evime meşaleler, çığlıklar ve bir bandoyla döndüm.” Venedik’de çıkan La Gazzetta, okuyucularına opera hakkında çok olumlu yorumlar yazmıştır. “İtalyan müziği yeni bir başyapıtla zenginleşti. Anna Bolena kendisine yakışan bir kardeşi Belisario’da buldu. La Fenice’de sahnelenen Donizetti’nin operası sadece çok beğenilmekle kalmadı aynı zamanda kalabalık bir seyirci grubundan da sıcak bir alkış aldı. İlk notadan son notaya kadar tüm temsil alkışlandı ve hem şarkıcılar hem de besteci tekrar tekrar selama çağırıldı.”
Donizetti dördüncü temsilden sonra Napoli’ye doğru yola çıktı, fakat Belisario 28 temsil yaptı (sadece Paskalya’nın başlaması ile bir kesinti oldu) Venedikli bir basım ustası, ortasında Donizetti’nin resmi olan ve etrafını eserin dört kahramanının çerçevelediği bir taş baskı yaptı. Altında ise şu sözler yer alıyordu: “Belisario’nun savaş sesi, isteğiniz üzerine tüm Adriatik’de yankılandı.” Yeni eser kısa sürede her yerde büyük bir başarı elde etti. La Scala’da aynı yılın 20 Ağustos’unda ve 1842’de temsil edildi. 1836 yılında Viyana ve Madrid’de, 1837’de Londra’da, 1842’de Berlin’de, 1843’de Paris’de, 1844’de St. Petersburg’da ve New York’da seyirciyle buluştu. Opera Venedik’e iki defa daha geri döndü. İlkinde 2 Mart 1839’da Viyana’lı Caroline Unger (Beethoven’ın 9 Numaralı Senfoni’sini ilk defa seslendiren efsanevi soprano) yine Antonina rolünü canlandırdı. Belisario’nun ikinci ve son temsilinde 3 Ocak 1841 yılında başrolde Sebastiano Ronconi (daha meşhur olan Giorgio’nun kardeşi) Belisario, Desiderata Delnacourt ise Antonina rolünde sahneye çıktı. Bu tarihten sonra ne yazık ki Belisario bir daha sahnelenmedi. Eserin modern zamanlarda tekrar keşfedilmesinde en önemli görevi üstlenen orkestra şefi kuşkusuz Gianandrea Gavazzeni’dir. Operanın doğmuş olduğu La Fenice’de 1968-1969 sezonunda operanın kesintiye uğramış yolunu yeniden açmak için büyük çaba gösteren şef, Venedik Opera kitapçığında basılmak üzere şöyle yazmıştır:
“1948- 1968 yılları arasında olacak Donizetti rönesansını ben bile tahmin etmemiştim. Bu, kendi kendine olan bir olay değildi, uzun bir yenileme döneminden sonra ortaya çıkan bir olaydı. Donizetti’ye duyduğum çekim ilk önce aynı şehirden olmamız, aynı coğrafi örtüde büyümemizden dolayı geldi.”
Gerçekte, La Scala’da Maria Callas’ın baş rolünü oynadığı Anna Bolena operasından sonra yavaş fakat emin adımlarla Donizetti rönesansını gerçekleştirmeye başlamıştı Gavazzeni. Yunanlı-Amerikalı sopranonun sahnelerden çekilmesiyle görevi 1964 yılında Napoli’deki tarihi Roberto Devereux temsilini yapan Leyla Gencer devraldı. Franca Cella’nın kitabında “Leyla Gencer, Romanzo vero di una primadonna” yazdığı gibi Gencer, Belisario’nun ilk temsili için dekoratör Pier Luigi Pizzi’nin yaptığı dekorlarda biraz tereddütteydi. Sahneye girmesi gereken büyük bir göz şeklindeki kapı, onu hayrete düşürmüştü. Fakat San Vitale mozaiklerinden etkilenilerek yapılan gerçekçi Bizans kostümleri hazırlanınca, Pizzi tarafından sahneye konulan temsil, kendi bütünlüğüne kavuştu ve sopranonun da tüm endişeleri dağıldı. Seyirciler de prodüksiyondan aynı oranda etkilenmişlerdi; hem Gencer’in Antonina’sını, hem Giuseppe Taddei’nin Belisario’sunu, hem de Nicola Zaccaria’nın Giustiniano’sunu ayakta alkışladılar. Il Giorno gazetesi 11 Mayıs 1969 tarihinde şöyle bir başlık atmıştı: “Donizetti’nin temsil edildiği Venedik’e koşun!”
Belcanto’nun tutkunları bu daveti kabul ettiler ve Venedik’e gittiler. Fakat Belisario’yu seyretmek isteyen herkes amacına ulaşamadı. Açılış gecesi olan 9 Mayıs’dan sonra sadece beş temsil daha yapıldı. Bu sebeple Bergamo’daki Teatro Donizetti, bir yıl sonra Ekim ayında Fassini, Pizzi prodüksiyonunu sahneleme teklifinde bulundu. Fenice’de görev alan sanatçıların bazıları Donizetti’nin doğduğu şehir olan Bergamo’da görev alamadı. Orkestra şefi Gianandrea Gavazzeni yerini Adolfo Camozzo’ya bıraktı. Belisario rolünde bile bir değişiklik oldu. Taddei yerine ileride çok büyük bir kariyer yapacak olan Renato Bruson yer aldı. Bir kez daha eserin sahnelenme sayısı seyircinin duyduğu ilgiye yetmedi. Bir önceki yıl operayı görenler, fikirlerinden emin olmak için eseri tekrar görmek istediler. Halkın ortak yorumu, bu unutulmuş eserin klasikler arasındaki sağlam yerini aldığı yolundaydı.
Leyla Gencer, ©️ Foto Pozzar, Trieste
