08.03.2025

Paylaş:

18. yüzyılın sonlarında opera seria’nın en üstün örneği, hatta belki de aynı yüzyıl operalarının tümünün içinde, birçok bakımdan en zengini ve en orijinali olan Wolfgang Amadeus Mozart’ın Idomeneo operasını Yiğit Günsoy Andante okurları için kaleme aldı.
 
1777-1778 yılında Mozart, Mannheim hanedanlığına bir görev alabilmek için başvurdu. Her ne kadar bu çaba bir sonuç vermediyse de zamanını boşuna harcamamıştı. Hanedanlığın müzisyenleriyle arkadaşlık kurdu. Bu müzisyenler, Avrupa’nın en iyi müzisyenleriydi. Onların beğendikleri müzik stilini daha iyi tanıma fırsatı bulan W.A.Mozart, bu yeni stili onlardan daha da iyi özümsemeye ve uygulamaya başladı. Karl Theodor ile yaptığı konuşmada “Burada bir opera bestelemek en büyük isteğim” diyen Mozart’ın “Mannheim operası” Idomeneo oldu.
 
Mozart babasına “Unutma, bir opera bestelemek istiyorum İtalyan operası Alman değil. Buffa değil, seria!” demişti.
 
Konuyu kimin seçtiğini bilmiyoruz. O dönemlerde bu tür görevlendirmeler Carl Theodor veya onun yakınları tarafından bizzat yapılırdı. Bu tür müzikal olaylar büyük sosyal ve politik olaylardı; böylelikle hanedanlık, kontrolü elde tutma hakkına sahipti. İtalyanca librettonun temelini oluşturacak olan metin Antoine Danchet tarafından yazılmış olan Fransızca Idoménée idi. André Campra tarafından Paris’te 1712 yılında sahnelenmişti.


Karl Theodor (1742-1799)
 
Metnin yeniden şekillendirilmesi Count Seeau ile beraber ortak bir çalışma sonunda gerçekleşti. Yeni adaptasyon prologun eserden çıkartılması, eserin beş perdeden İtalyan operalarında alışılmış üç perdeye dönüştürülmesiyle (Varesco ilk iki perdeyi birleştirmiş, dört ve beşinci perdeleri de tek perde hâline getirmiş) eser mutlu sonla bitirilmiştir. 


Antoine Danchet (Orijinal bakır gravür portre, 18. yüzyıldan)
 
Campra’nın operası, Idamante’nin kurban edilmesiyle bitiyordu. Bu son, Metastasio’nun çağında kabul edilemezdi. O dönemin felsefesi ister operalarda ister başka yerde olsun, iyiliğin ödüllendirilmesi ve adaletin yerini bulması yolundaydı. Tüm bu sebepler göz önünde bulundurularak son perdede keskin bir dönüş yapılmış, koral bölümler ilave edilmiş ve Neptün’ün mabet sahnesi eklenmiştir.


André Campra, 1725
 
18. yüzyılda bir opera bestecisine beste yapma görevi verildiği zaman, besteci eserin prömiyerini yapacağı şehre birkaç hafta önceden gider, şarkıcılarla tanışarak, onların vokal yeteneklerine göre yeni beste yapar veya bestelediği müziği onların ses yeteneklerine göre adapte eder, beğenmedikleri bölümleri yeniden besteler, provaların başında bulunur, sahneleme konusunda yardımcı olur ve büyük ihtimalle en azından ilk üç temsilde maestro al cembalo olarak görev alırdı. Bu nedenle 5 Kasım 1780 tarihinde Mozart Münih’e doğru yola koyuldu. Operası François Cuvilliés tarafından yeni inşa edilen saray tiyatrosunda oynanacaktı.


Mozart’ın Idomeneo için yazdığı orijinal partisyondan iptalleri gösteren sayfa
 
Mannheim şarkıcıları arasında en önemlisi Anton Raaff’tı. Kendisi hanedanlıkla beraber Münih’e gitmiş olan başrol tenoruydu. Mozart daha önce onun güzel fakat solgunlaşmaya başlayan sesini övmek için aryalar bestelemişti. Wendling ailesi de arkadaşlarındandı, iki erkek kardeş orkestra üyelerindendi, eşleri ise sopranoydu. Dorothea Ilia, Elisabeth Elettra’yı söyleyecekti. Arbace rolünü, hanedanlığın virtuoso da camera’sı Domenico de’Panzachi isimli ikinci tenor seslendirecekti. Mozart’ın tanımadığı kastrat Vincenzo dal Prato, Idamante rolü için seçilmişti.
 
Münih’e geldiği zaman birinci perdenin büyük bir bölümü hazırdı. İş ilerledikçe birkaç nokta gün yüzüne çıktı. Librettoya bakılırsa eser çok uzun olacaktı. Ayrıca Verasco’nun bazı bölümleri ve düşündüğü sahnelemeler tiyatroda doğal görünmeyecekti. Mozart’ın mektuplarında sıklıkla tekrarlanan iki unsur, doğallık ve kısalıktı. Mozart Leopold’a yazdığı ilk mektupta resitatiflerin kesilmesini ve Ilia’nın aryasında doğal olmayan öğelerin atılmasını istediğini söylemiştir. Ilia ve Idamante arasındaki kurban edilme sahnesinin iptal edilmesi, ayrıca Idomeneo’nun yalnız olarak değil, bir krala yakışır şekilde generalleriyle beraber sahneye çıkması, diğer isteklerindendi. İkinci perde finalindeki Idomeneo’nun aryasının kesilip kısa bir resitatife dönüştürülmesi diğer istekleri arasındaydı.


Idomeneo rolünde Anton Raaff
 
Provalar esnasında Mozart, aryaların şarkıcıların yetenekleri doğrultusunda yeniden şekillendirildiğinden emin olmak zorundaydı. Raaff, ilk aryasından çok memnundu. Bu arya kendisinin eğitim aldığı Bolonya stilinde bestelenmişti. Arya geniş nefesli frazlar ve zarif portamentolar yapmaya olanaklıydı. İkinci aryası, eserin bravura parçası ‘Fuor del Mar’Raaff’ı tıpkı genç bir erkeğin âşık olduğu sevgilisine olan hayranlığı kadar hoşuna gitti. Denilene göre uykuya yatmadan önce ve uyanır uyanmaz bu aryayı söylüyordu. Raaff’ın üçüncü aryası problem çıkartıyordu. Raaff, ikinci perde finalinde kesilen aryasının yerine yeni bir arya istiyordu. ‘Torna la pace’de Mozart, Raaff’ın hoşuna gitmesi için Hasse stilinde eski moda bir arya besteledi. 
 
Son provalarda bir kez daha anlaşıldı ki opera hâlâ çok uzundu. Her ne kadar Varesco karşı çıksa da perdelerde kesinti yapılmıştı. Librettist her bir paha biçilmez mısrasını eserde görmek istiyordu. Fakat birinci perdedeki tanıma sahnesi kısaltılmış, ikinci perde başındaki Idomeneo ve Arbace arasındaki sahne de epey kesilmişti.


Cuvilliés Tiyatrosu veya Eski Rezidans Tiyatrosu, Münih (19. yüzyıldan iç mekân)
 
Tüm bu kısaltmalar hâlâ yeterli değildi. Mozart iki aryayı daha kesmek istiyordu. Bunlar Idamante’nin ‘No, la marte’si ve Varesco’ya büyük sorun çıkartan, Idomeneo’nun yeni bestelenmiş üçüncü aryasıydı. Daha sonra Elettra’nın‘D’Oreste,d’Aiace’si de kesildi. Bu aryada başından beri Mozart tereddüt hâlindeydi. Aryanın söylenebilmesi için sahne nedensiz bir şekilde boşaltılmalıydı. Bu heyecan dolu aryanın kesilmesi sadece dramatik aksiyonu kuvvetlendirmek nedeniyle yapılmıştı. Aryanın yerine Mozart kısa ve öfke dolu orkestral bir resitatif besteledi. Böylelikle Elettra’nın sahneden çıkışı daha da güçlenmişti.
 
Var olan ilk temsil kayıtlarında Idamante’nin aryasının geri konduğu, Ilia ile arasında olan âşk düetinin atıldığı ve Arbace’nin aryasının da tümüyle kesildiği görülür. Her üç perdede de değişiklikler vardır. İlk iki perdede bunlar sadece resitatif ve kadansların kesilmiş olmasıdır. Müzikal değişiklikler sadece üçüncü perdede görülür.
 
Idomeneo’nun iki defa tehir edilen prömiyeri 29 Ocak 1781 yılında, Mozart’ın 25’inci doğum gününden iki gün önce gerçekleşti. Opera kısmen amatörler tarafından özel olarak Auersperg Sarayı’nda, Le Nozze di Figaro’nun prömiyerinden kısa bir süre önce Mart 1786 tarihinde yeniden sahnelendi. Bu prodüksiyon için Idamante’nin rolü tenora çevrildi ve yeni bir arya bestelendi. Kesilen veya tümüyle yok edilen Arbace rolünün ikinci perdedeki bölümü için Idamante’ye yeni bir arya ve üçüncü perde âşk düetinin daha kısa bir versiyonla değiştirilmesi yapılan değişikliklerdendi. ‘Fuor del mar’ kısaltıldı ve sadeleştirildi.
 
Idomeneo, eşsiz orkestral yazılımı, mükemmel derecede anlamlı orkestral resitatifleri, büyük koral bölümleri ile yeni bir dönüm noktasını temsil eder. Mozart, Idomeneo ile daha sonra bir daha keşfedecek fırsatı olmayacağı bir alana yönelme fırsatı buldu ve Gluck’tan sonra opera seria alanında oluşan problemlere sonsuz bir müzikal cevap verebildi. 
 
Idomeneo, tüm Mozart operaları içinde ve hatta belki de 18. yüzyıl operalarının tümünün içinde, birçok bakımdan en zengini ve en orijinalidir.