01.05.2025

Paylaş:

Yiğit Günsoy’un bu ayki makalesi Andante okurlarını operetler tarihinde bir yolcuğa davet ediyor. 
 
Operet “küçük opera” anlamına gelmektedir. Yapı olarak hafif bir operaya benzeyen ancak karakteristik olarak romantik-duygusal bir olay örgüsüne sahip, şarkılarla, orkestra müziğiyle ve dans sahneleriyle, konuşma diyaloglarıyla serpiştirilmiş müzikal-dramatik bir yapımdır.
 
Operet, kısmen 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla kadar İtalya’da gelişen commedia dell’arte, Fransa’nın vodvili ve İngiliz ballad operası gibi popüler tiyatro türlerinin geleneğinden kaynaklanmıştır. 
 
19. Yüzyılda operet terimi, genellikle hicivsel nitelikte müzikli sahne oyunlarını belirtmek için kullanılmaya başlanmıştır. Bu sanatın en başarılı uygulayıcısı Orphée aux Enfers (Yeraltı Dünyasında Orpheus, 1858) ve La Belle Hélène (Güzel Helen, 1864) adlı yapıtlarıyla Jacques Offenbach’tır. Çağdaş Paris yaşamı ve gelenekleri üzerine hicivli bir yorum yapmak için Yunan mitolojisi kisvesini kullanmıştır.
 
Viyanalı seyirciler harikulade bir ilgi ve istekle Offenbach’ın eserlerini kucaklarlar. Aradan geçen zaman içinde kendilerinden biri olan Johann Strauss, yine kendilerine özgü Opera Bouffes’i yazmaya başlar. Franz von Suppé, Die Schone Galathee (Güzel Galatea) ile tutulan bu tür yerli eserlerin liderliğini üstlenir, fakat Viyana’nın en anılmaya değer opereti Johann Strauss’un “Vals Kralı” olarak tanınmasına yol açan eseriyle gelir. O tarihte Johann Strauss çağının en popüler müzisyenidir, valsleri ve polkaları Moskova’dan Boston’a kadar her yere ulaşır. Offenbach’ın güfte yazarları Meilhac ve Halévy, Strauss’a metni getirdiklerinde, o da çalışmaya koyulur ve sonuç Die Fledermaus (Yarasa, 1874) operetidir. Zekice örülen kurguya ve Strauss’un melodilerine karşın Viyana bu gösteriye beklenen ilgiden daha azını gösterir, ancak Die Fledermaus’un Berlin ve Londra’da kazandığı başarıdan sonra Viyanalılar fikirlerini değiştirir. 10 operet daha besteleyen Strauss’un Die Fledermaus eseri onun en popüler opereti olarak yer etmiştir.


Jacques Offenbach (1819-1980) ©️ Félix Tournachon, 1878 ©️ Nadar
 
Viyana opereti 19. Yüzyılın sonlarının çocuğudur. Tarihinin “Altın Çağı” 12 yılda yoğunlaşır. 1871 yılında Johann Strauss Indigo Und Die Veirzig Rauber adlı eserini ilk kez tiyatroda dener. Sadece iki yıl sonra, mutlak Viyana opereti niteliğini taşıyan Yarasa’yı bestelemiştir. Bu eserde, komik operamsı tiyatro eseri yazma sanatı Viyana tarzıyla ve Viyana dans müziği ile yeni bir şekil oluşturarak birleşmiş ve gelecek yıllar için de bağlayıcı bir şekil olmuştur. Daha sonra Franz von Suppé, Carl Millöcker, Carl Zeller ve Strauss’un kendisi tarafından geliştirildi. 1885 yılında, Strauss tarafından yazılan Zigenunerbaron isimli eser, tarzın gelişimi için önemli bir adım olur ve kısa bir süre sonra ona Bedel opereti adı verilir. Macaristan’da ilk defa kurulan büyük bir operette Viyana ve Macar unsurlar müzikte eşit olarak yan yana konularak bu günlerin Tuna Nehri monarşisinin politik realitesine denk bir yapı oluşturur.


Franz von Suppé (1819-1895) ©️ Gabriel Decker, 1851
 
19. Yüzyılın doksanlı yıllarında, Viyana müzikal eğlence tiyatrosunda kriz sinyalleri baş gösterir. Carl Zeller’in 1891 tarihli Vogelhandler’i Viyana operetinin altın çağının son başarılı eseridir. Daha sonra müzikal eğlence, eski seviyesini kaybetmiştir. Viyana ve Carl tiyatrosu mali sıkıntılara düşerek el değiştirirler, yeni ve çekici eserler yoktur. Johann Strauss’un 3 Ocak 1899’da bu devrin son sembolü olan Carl Millöcker’in de 1899 yılının arifesinde yaşama veda etmesiyle artık usta besteci de kalmamıştır.
 
Franz Lehár, Viyana eğlence tiyatrosunun krizden kurtulması için yardım eden bestecidir. İlk operetleri Wiener Frauen ve Der Rastelbinder (İki eser de prömiyerini 1902 yılında yapmıştır) oyun tarzında bir folk türü olmasına rağmen tamamen yeni melodi sunmaktadır. Bu iki eser, Slav duygusu ve Macar duygusu içeren motifleriyle değişken bir kalıp gösterir. 


Yarasa'nın prömiyerinin 25. Yıl dönümü için kartpostal
 
30 Aralık 1905, Viyana operetinin gümüş çağının başlangıcını ifade eder. O akşam ilk kez tiyatro An Der Wien’de sahneye konan Lehár’ın bestelediği Şen Dul isimli eser tüm zamanların en başarılı performansını gösterir. 
 
Viyana tiyatro sahneleri 20. Yüzyılın başında çok değişir. Büyük tiyatrolar, opera veya operet evlerine dönüşür. 1907 yılında Kaiser-Jubiläums-Stadttheater 1890 kişilik Volksoper’e dönüşür. 1908 yılında Wilhelm ve Karl Wallner, 1531 kişilik Raimund Tiyatrosu’nun 1336 kişilik Theater An Der Wien salonunu ikinci salon olarak kiralarlar. Son olarak operetler her iki salonda da oynanır, ayrıca 1121 kişilik Charlestheater ve 1400 kişilik Neue Wiener Stadtheater da mevcuttur. 1910-1930 yılları arasında tüm salonları doldurarak günde sekiz ile 10 bin kişi arası Viyana tiyatrolarına akın ederek sahnelenen operetleri izler.
 
Avusturya, Fransa, İtalya ve İngiltere’nin operet gelenekleri 20. Yüzyılın başlarında azalmaya başlar. Amerika Birleşik Devletleri’nde cazın gelişmesi operetlerden müzikal komediye geçişi hızlandırır. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra operetlerin içindeki komik öğeler azaltılmış, operet formu müzikal komediye ve nihayetinde müzikale dönüşmüştür. Bugün müzikaller operetin en yaygın ve ünlü biçim dalıdır.
 
İngilizce operetler, W.S.Gilbert ve Sir Arthur Sullivan tarafından zirveye ulaştırılmıştır. İki sanatçı Viktorya dönemi İngiltere’sinde uzun süreli bir iş birliği içinde olmuştur. Gilbert sözleri yazarken, müziği besteleyen Sullivan ikilisi de zamanında çok popüler olan operetlere imza atmıştır. The Pirates of Penzance günümüzde bile sıklıkla sahnelenir ve filmlere bile konu olmuştur.
 
Türkiye’de operet 19. Yüzyılın ikinci yarısı ve 20. Yüzyılın ilk yarısında yaygın bir hâle gelmiştir. Operet besteleyen ilk müzikçi Dikran Çuhacıyan Efendi olmuş, özellikle Leblebici Horhor operetiyle yaygın bir ün kazanmıştır. İsmail Hakkı Bey, Doğu müziği sistemleri dâhilinde operetler bestelemiştir. Daha sonra Dr. Suphi Ezgi, Hasan Ferit Alnar, Muhlis Sabahattin Ezgi, Cemal Reşit Rey bu türden ürünler vermişlerdir.