Çocukluğumu dedemle geçirmiştim. Ağaçları çok severdi. Ben de dört, beş yaşında ağaçlara sevgiyle bağlandım. Hayalim ormancı olmaktı. Sonraları müziğe odaklandım. Ne ağaç dikecek zamanım ne de toprağım vardı. 1970'lerin başında bir arazi aldım. 16. yüzyıldan kalma iki köşk vardı içinde. Toprağına ağaç dikmeye başladım. Daha doğrusu arboretum kurmaya başladım. Önceleri üç hektardı arazi. 40 yıl sonra bugün 30 hektara ulaştı. Son yıllarda bitki çeşitleri de hızla arttı.  

 

Halka açık mı? 

Henüz açmadım. Herhalde çok kıskancım ağaçlarımı başkalarıyla paylaşmak için. (Gülüyor) İçindeki binaların tamamlanması gerekiyor. İki, üç yıl içinde bu işlemlerin tamamlanacağını, topluma açılacağını tahmin ediyorum.  

 

Hangi tür ağacı bulup, yetiştirmek sizi en çok uğraştırdı? Bahçenizdeki sizin için en önemli ağaç hangisi? 

Başlangıçta her şeyi bulup koleksiyona katmak istiyordum. Fakat sonra iklim koşullarını dikkate almam gerektiğini gördüm. Krakow'un iklimi kışın çok serttir. Son birkaç yıl hava ılındı ama yine de çok soğuk oluyor. Japonya, Kore, İtalya'nın kuzeyindeki tüm ağaçları yetiştirmek mümkün. Ben de bunlara odaklandım. Şu anda yaklaşık 1500 tür bitki var bahçemde. Yani epeyce büyük bir koleksiyon. Hepsini çok seviyorum. Fakat bazıları çok nadir ağaçlar. Örneğin Taksodium (Bataklık Servisi), Metasequoia (Çin Su Ladini). Bunlar milyonlarca yıldır yaşayan türler. Değişen iklim koşullarına karşın hayatta kalabilmişler, çok dayanıklılar. Ve çok güzeller…  

 

Çekirdekten manolya yetiştirmek iki yılımı almıştı, hâlâ çekirdekten yetiştirmeyi başaramadığım birçok ağaç türü var. Siz istediğiniz her türü kolayca yetiştirmeyi başardınız mı? 

En iyisi fidan alıp, dikmek. 75 yaşındayım ve artık çok zamanım yok. Ağaçlarımın büyüdüğünü görmek istiyorum çünkü. Bu nedenle 2-3 metrelik ağaçlar alıp dikiyorum.  

 

(Keserek) Tabii ki espri yapıyordum. Müziğimin kısa ömürlü olacağını sanmıyorum. Bununla birlikte ağaçlarım da yaşayacak. Ben hayattan çekildikten sonra ağaçlarım da büyüyecekler, büyüyecekler… Şu anda Orta Avrupa'daki en büyük koleksiyonlardan biri.  

 

(Keserek) Bendeki zeytin türleri sizdeki gibi meyve vermiyor. Meyve veren zeytinleri yetiştirmeyi denedim, fakat kışın eksi 20 derecelik soğuklara dayanamadılar. Güney İtalya ve Fransa'da böyle bin yıllık zeytinleri gördüm. Fakat bizim iklimimizde yetiştirmek imkânsız.  

 

Artık dini müzik yerine doğa üzerine yazacağım  

 

Aslında sorumu şöyle tamamlamak istemiştim: Ağaçlarınızın müziğiniz kadar uzun ömürlü olacağınızı söylemeniz, gelecekten her açıdan umutlu olduğunuzu düşündürüyor. Küresel iklim değişikliği, müziğin ticarileşmesi, globalizmle birlikte yaygınlaşan kültürel sığlaşma, klasik müziğin çıkmaza sürüklenmesi sizi nasıl etkiliyor, endişelendirip umutsuzluğa düşürmüyor mu? 

Aslında tüm bu söyledikleriniz yüzünden çok umutsuzdum. Yaşamak ve besteciliği sürdürmek için umutlu olmak gerekiyor. Bugüne odaklanmak yerine, yarını düşünmek gerekiyor. İklim değişikliğinin felaketle sonuçlanacağı söyleniyor. Oysa yeryüzünün milyonlarca yıllık geçmişinde defalarca iklim değişikliği yaşanmış. Gezegen hâlâ varlığını koruyor. Gelecekte de bundan farklı bir şey olacağını sanmıyorum. Çok umutsuz değilim yani. Bu konuyu sömürüyorlar gibi geliyor bana. Bununla birlikte iklim değişikliği konusunda da çok dikkatli olmamız gerekiyor. 20 yıl önce başladığım, henüz bitiremediğim Altıncı Senfoni'nin başlığı 'Ölen Orman için Eleji'. Büyük bir adagio. Bugünlerde Sekizinci Senfoni'mi bitirdim, yeniden bu esere dönüp tamamlamayı planlıyorum. Sıradan konulardan bahseden bir eser değil. Ekolojik yaklaşımla yazılmış bir senfoni. Ana fikri, evrenin geleceği.  

 

Hayır, bahsettiğiniz Sekizinci Senfoni. Ağaçlar, doğa ve ölüm üzerine Almanca şiirlerden oluşuyor. 10 bölümlük lied serisi gibi bir eser. Tüm hayatım boyunca dini temalı ve enstrümantal eserler yazdım. Dini metinden yola çıkan bestelerimin sayısı 50'yi buldu. Artık dini müzik bestelemiyorum. Çünkü yazmam gereken tüm eserleri yazdım, bu kadar yeter. Gelecekte din yerine, doğa üzerine eserler besteleyeceğim.  

 

Bununla birlikte son dönemde iyice insan sesine yöneldiğinizi görüyoruz, bu ilginin yeni seçtiğiniz yolla bir bağı var mı? 

İnsan sesi bence bugüne kadar yaratılmış en güzel enstrüman. Belki de tanrı yaratmıştır. (Gülüyor) Sınırsız bir enstrüman. Yüce. İnsan sesi hep beni büyülemiştir. Sekizinci Senfoni de bu güzelliği kullanıyor.  

 

Bu eser seslendirildi mi? 

Hem de birçok kez. Epeyce popüler oldu. Hatta bugünlerde Naxos firmasınca CD olarak yayımlandı.  

 

Altıya başlayıp, ara verdim. Yedi ve Sekizi yazıp bitirdim. Hatta bir başka karışıklık şu: Sekizinci Senfoni'nin üçüncü versiyonunu yazdım.  

 

Kudüs hakkında yazdığınız senfoninin prömiyeri yapıldı mı? 

Bu, Yedinci Senfoni. Kudüs'ün 3000'inci yılı kutlamaları için yazmıştım. Dokuzuncu Senfoni'nin bazı taslaklarını hazırladım, henüz bitmedi. Senfoni yazarken acele etmiyorum. Genellikle beş, altı yıl alıyor tamamlanması. Çünkü orkestrayla birlikte turnedeyim çoğu zaman, bir yandan şeflik yapıyorum, bir yandan bestelerimi tamamlıyorum. Geçen yıl, 75'nci yaşım nedeniyle 70'den fazla konser verdim.  

 

Beste yapmak için tek noktaya odaklanmak gerekiyor. Çünkü konsantre olmak en zor iş. Kendi müziğime odaklandım. Dış dünyada olup bitenler beni ilgilendirmiyor. Bunun tersi olsa, hayat boyunca Afrika, Asya, Güney Amerika'da yaşananlar için requiem yazmakla geçerdi hayatım. Dünyadaki, hayatımızdaki değişim beni endişelendiriyor. Çocukluğum 2. Dünya Savaşı Polonyası'nda geçti. Sonra Sovyet işgali yaşadık. Ardından Dayanışma Sendikası çıktı, özgürlük adına savaşan. Bu harekete müziğimle destek vermek için 'Bir Leh Requiem'i'ni besteledim.  

 

1987'de de İstanbul'da seslendirmiştiniz… 

Evet, doğru… Ama eser o zaman tamamlanmamış, bugünkü şeklini almamıştı. Eseri Jean Paul 2'nin ölümünden sonra yazdığım bölümle tamamladım. 25 yılımı aldı bitirmek.  

 

Belki yüzlerce yıl dinlenecek bir eser için pek uzun sayılmaz… (Gülüyor) Umarım, umarım…

 

Amerika'dan pek fazla besteci çıkmıyor çünkü eğitim yetersiz  

 

Aslında şunu kabul etmem gerek. Kompozisyon dersi vermeye pek istekli değildim. Çünkü kompozisyonun okulda kazandırılabilecek bir yetenek olduğuna inanmıyorum. Besteci olmak için, besteci olarak doğmak gerekir. Bu kişilere bazı teknik önerilerde bulunabilirim ancak. Yeteneği olmayana yetenek kazandıramam. Buna karşın konservatuvardan mezuniyetimden bir yıl önce, yani 1957'de ders vermeye başladım. Dört yıl öncesine kadar sürdürdüm. Hâlâ kompozisyon nasıl öğretilir bilmiyorum. Sanırım bilen de yok… Son yıllarda çoğunlukla kontrpuan, polifoni ve orkestrasyon dersleri veriyordum. Kompozisyon dersi pek vermedim.  

 

En büyük hata, özellikle Amerika'daki konservatuvarlarda, öğrencilerin yeterince hazırlanmaması. Bir ya da iki dönem kompozisyon dersi alarak besteci olunmaz. Uzun yıllar beste yapmak, tecrübe kazanmak gerekir. Polonya'da durum biraz daha iyi. Temel müzik eğitimi sırasında iki yıl kontrpuan dersi alıyorlar. Daha sonra müzik akademisine girdiklerinde üç yıl daha ders alıyorlar. Toplam beş yıl kontrpuan çalışıyorlar. Bu kadar sürede kompozisyonun temelini kavramak mümkün. Oysa ders verdiğim Yale Üniversitesi'nde kompozisyon dersi tek dönemlikti. Tam bir komedi. Bunun için Amerika'da pek fazla besteci yok. Çünkü eğitim kurumlarında öğrenciler yeterince hazırlanmıyor.  

 

Müziğim aynı noktada durmuyor, gelişiyor  

 

1970'lerin sonunda aşırı yenilikçi yaklaşımların klasik müzik açısından tehlike yaratabileceğini söylemiş, çizginizi değiştirmiştiniz. Günümüz müziğinde gördüğünüz en büyük tehlike nedir? 

Pek fazla tehlike yok aslında. En büyük tehlike müzikte gelişimi sürdürecek, yeterli güç oluşturabilecek sayıda besteci olmaması. Bizim kuşağımızın avantgard bestecileri 1970'lerde müzikte birçok buluş gerçekleştirdi. Müziğin yenilenmeye, itici güce ihtiyacı var. Şu anda çevreme baktığımda, yeni müzikleri dinlediğimde birkaç çok iyi besteci olduğunu görüyorum. Fakat büyük besteci var mı, diye sorarsanız söyleyebileceğim tek şey: Tüm büyük besteciler öldü! (Gülüyor) Bartok, Stravinski, Şostakoviç, Prokofyev, Messiaen… Artık böyle büyük besteci göremiyorum. Avantgard bestecilerin çıkışından 50 yıl sonra bugün, bazı bestecilerin büyük adımlar atmasını beklerdim. Böyle biri yok…  Buna karşın 30 yıl önce,  Klasik Batı Müziği'nin son günlerini yaşadığını düşünüyorduk. Yanılmışız. Avrupa'da bugünkü sayıda klasik müzik festivali hiç olmadı. Yüzlerce festival var. Çok azı çağdaş müzik festivali olmakla birlikte, yüzlerce festival var. Çok fazla olanak içeren bir dönem bu. Böylesine önemli bir Rönesans atmosferi geçmişte yoktu. Yani, Klasik Batı Müziği yok olmayacak.  

 

Çağdaşınız Sir John Tavener, Klasik Batı Müziği'nin insancıllıktan uzaklaşma süreciyle birlikte kitlelerden koptuğunu, kendi sonunu hazırladığını söylüyor. Bu gelişimin başlangıcı olarak Beethoven'in son dönem bestelerini veriyor. Bu görüşe katılıyor musunuz? 

Bu görüşlerini destekleyen pek fazla kişi olduğunu sanmıyorum. Kendi çizgisinde yürüyor, besteliyor. Gayet dar bir hatta ilerliyor, müziği bilindik ve pek fazla değişim yok, bu açıdan kolayı seçiyor belki. Beethoven'in son dönem eserleri konusundaki görüşlerine katılmak da pek mümkün değil. Çünkü 19. yüzyılın en yenilikçi müziklerini besteledi. Üçüncü Senfoni'de dehasını gösterdi. Sonraki her senfonisinde farklı yaklaşımlar getirdi. Kimse klasik müzikte Beethoven kadar değişim yapamadı. Beethoven benim için Bach kadar büyük bir bestecidir. Beethoven ve ardından gelen Berlioz müziğin ilk avantgard'larıdır.  

 

Söz Tavener'dan açılmışken, sizin gibi geniş kapsamlı dini eserler besteliyor. Ancak 11 Eylül'den sonra Hıristiyan ve Müslümanlar arasındaki gerilimin artmasından rahatsız olup İslam hakkında bilgi edinmeye başladı. Ardından İslam mitolojisini yansıtan eserler bestelemeye yöneldi. Siz de diğer dinleri merak edip incelediniz mi? 

Ben sadece Katolik müziği bestelemiyorum. Beni büyüleyen Rus Ortodoks geleneği hakkında da eserler yazdım. Doğrusunu söylemek gerekirse Tavener hakkında yorum yapmam zor, çünkü eserleri hakkında bilgim sınırlı. Sadece birkaç eserini biliyorum. Evet, sizin söylediğiniz gibi diğer inançları, kültürleri inceliyor, araştırıyor. Onun için gayet faydalı bir uğraş… Hayatta her şeyi birden yapmak imkânsız. Hıristiyan olarak doğdum. Bu geleneği, Avrupa'nın ortaçağdan bu yana en önemli müzik birikimini öğrendim. İlham her zaman dini olaylardan kaynaklanmıyor. Yazdığım son dört şarkı, Çince yazılmış metinlerin Almanca tercümesi üzerine. Biraz pentatonik bir yaklaşım kullandım ki benim müziğim açısından pek alışılmadık bir öge. Farklı bir yöne yöneldi. Özet olarak, müziğim aynı noktada durmuyor, sürekli gelişiyor.  

 

Aslı İngilizce eser bestelemem  

 

Öğrenciliğimde Latince ve Yunanca öğrenmiştim. İki dilde birçok eser besteledim. Bununla birlikte Doğu Roma dillerinden, özellikle Bulgarcadan yararlanan birçok eser besteledim. Uzun yıllar Almanya'da yaşadığım ve dilini iyi bildiğim için Almanca birçok eserim var. Müzik açısından İngilizce'den çok daha esnek bir dil. Eserlerimde İtalyanca kullanabilirim ama İngilizce'yi asla.  

 

Başlangıç döneminde ben de elektronik müzikle ilgilendim. 1957'de Varşova'da elektronik müzik denemeleri yapıyordum. Yani 50 yıl önce denedim. Sonraları film müzikleri besteledim, bunlar için stüdyo çalışmaları yaptım. Elektronik sesleri, kayıt tekniklerini gayet iyi biliyordum yani. O günlerde umduğumuz kadar gelişemedi elektronik müzik. 1960'lara kadar geleceğin müziğinin elektronik olacağını düşünüyordum. Sanıyorum hataydı. Bu düşünceden vazgeçtim. Çünkü elektronik ses bir süre sonra bıktırıyor. Artık duymak bile istemiyorum. Elektronik müzikte gelecek olduğu kanısında değilim. Sadece çok özgün enstrümanlar geliştirilirse bu kanım değişebilir. Bence hâlâ en etkileyici enstrüman insan sesi. Bugün bile birçok yeni teknik denenebilir, yeni yaklaşım içeren eserler yazılabilir.  

 

Geçen yıl, 50'nci yılım nedeniyle özel bir yoğunluk vardı konserlerimde. Genelde yılda 50 konser veriyorum. Turnedeyken erken kalkar, provalardan önceki zamanımı kendi çalışmama ayırırım. Çünkü provadan sonra beste yapmam mümkün değil (Gülüyor). Orkestrayla çalışmak, kişiye çok sayıda fikir veriyor. Çoğu kez, orkestra üyelerinin üslupları, gönüllü ya da gönülsüz çaldıkları bölümler bana yeni ilhamlar veriyor. Bir orkestrayla çalışmak besteci açısından çok ilham verici. Geçmişin bütün büyük bestecileri eserlerini yönetmiş. Çünkü besteci her şeyi bilmek zorundaymış. Bence de bestecinin orkestrayla yakın teması, ilham verici bir çaba.  

 

Gittiğiniz şehirler, tanıştığınız yeni kültürler müziğinize yansıyor mu, yoksa tüm etkileşimlere kapalı kalıp sadece kendi iç dünyanızın sesini mi taşıyorsunuz müziğinize? 

Bakın size bir şey söyleyeyim: Yaşlandıkça kişi kendine odaklanıyor, dış dünya önemini yitiriyor. Benim için önemli olan, süreklilik. Sabah masanın başına oturduğumda dün, bir hafta, bir yıl öncesiyle bağlantı içinde çalışırım. Dış dünya beni etkilemez pek. Bestecilik öncelikle işe odaklanmayı gerektirir. Diğer müzikler, kültürler bu odaklanmanın dışında kalır. Ressam ilham almak için her gün sergi sergi dolaşır mı? Tabii ki hayır. Ben de kendi müziğime odaklıyım. Başka müzikleri dinlemek dikkatimi dağıtıyor, hatta rahatsız ediyor.  

 

Gauguin'in kemiklerini sızlatmayalım, 19. yüzyılın imkânlarıyla dünyanın öbür ucuna gitmişti yeni esinler yakalamak için. Siz işiniz gereği geziyorsunuz. İstemeseniz de gözünüze, kulağınıza farklı renkler, sesler çarpıyor. Söylediklerinizden anladığım kadarıyla bu etkileşim müziğinize hiç yansımıyor. 

Her şey esin kaynağı olabilir. Doğa… Dostça bir sohbet… Tabii ki bazen bir müzik. Buna karşı bestecinin yaklaşımı netleşmişse, dış dünyadan büyük oranda etkilenmez.  

 

Anladığım kadarıyla enstrüman başına oturmadan, sadece kağıt kalemle beste yapıyorsunuz… 

Evet… Hayatım boyunca, yani yaklaşık 70 yıldır aynı şekilde çalışıyorum. Yolda aklıma gelen fikirleri not almam bile gerekmez. Piyano başında çalışmam. Çünkü müziğimi doğru tempoda yorumlayabilecek kadar iyi bir piyanist değilim. Zaten ana enstrümanım piyano değil, keman.

 

Harry Potter ilham vermedi  

 

Son röportajlarınızdan birinde torununuz için bir opera bestelemeye başladığınızı anlatmışsınız. Bu amaçla Harry Potter'ı okumaya başladığınızı, kahramanı sevmediğiniz için vazgeçip geleneksel bir masalı eksen almaya karar verdiğinizi anlatıyorsunuz. Neydi Potter'dan hoşlanmamanızın nedeni? 

Aslında söylediğim bu değildi. Harry Potter operası bestelemek gibi bir düşüncem yoktu. Sadece romanlarını okumaya başladım. Belki ilham alırım diye düşündüm. Gördüm ki içeriği beni hiç ilgilendirmiyor. Çocukluğumun masalları bana daha çok zevk veriyor.  

 

Ve 'Fındıkkıran'ı seçtiniz. Peki sonra? 

Evet, düşündüklerimden biri de bu…  

 

Henüz başlamadım. Çünkü elimde birçok beste var tamamlamam gereken. Ve ben hep programladığım çalışma temposunun gerisindeyim… Zaman gittikçe hızlanan tempoda akıp gidiyor. Ben gittikçe yavaşlıyorum. Yaşlandıkça beste yapmak zorlaşıyor. Daha çok zaman gerekiyor. Çünkü bir esere son şeklini vermeden önce, geçmiştekinden çok daha fazla taslak yazıyorum. Umarım bu operayı torunum çocukluğa veda etmeden bitiririm. (Gülüyor)  

 

Türk besteciler ya da eserleriyle yolunuz kesişti mi?  

Pek bilmiyorum doğrusu, özür dilerim. Benim için mahçubiyet nedeni bir soru bu. Bazı genç Türk bestecilerle tanıştım. Fakat hatırlamıyorum.  

 

Orkestranızın repertuvarı konusunda özel tercihleriniz var mı? 

Kendi eserlerimi seslendiriyoruz. Bazen bütün program benim eserlerimden oluşuyor. Bazen diğer bestecilerin eserleri de yer alıyor. Beethoven, Brahms, Schubert, Mendelssohn gibi… Fakat diğer çağdaş bestecilerin eserleri pek olmuyor programlarımızda.  

 

İstanbul'da seslendirdiğiniz 'Sinfonietta'nın iki versiyonu var galiba. Hangisini seslendireceğiniz kafaları karıştıran bir soruya dönüştü konser öncesinde. Bu karışıklık nereden kaynaklanıyor.  

1991'de yazdım bu eseri. Aslında yaylı çalgılar üçlüsü için yazılmıştı. 1990'da ilk yaylı çalgılar üçlümü yazdım. Ertesi yıl ikinci üçlümü. Daha sonra bu fikrin yaylı çalgılar için daha uygun olduğunu fark ettim. Eseri orkestraya uyarladım. Zaman beni haklı çıkardı. En çok seslendirilen eserlerimden biri çıktı ortaya. 

 

SÖYLEŞİ: SERHAN YEDİG